De Tramzwengel

Ooit werd de tram nog staande bestuurd. Jawel, een trambestuurder van de Rotterdamse Elektrische Tram zat niet, hij deed zijn werk STAANDE. Ik denk dat ze Jaap Kooiman (Gerard Cox) dáárom op de bus hebben gezet. Hij wilde of kon vast niet zo lang staan. En misschien ook, omdat hij in een bus ook echt wat te sturen had.

Want de bestuurder van de RET hàd helemaal niks te sturen. Hoewel we er ooit wel één hebben ontmoet die kans zag mijn metgezel wijs te maken dat het bijkans onmogelijk was om zo'n groot ding op twee van die smalle, stalen staafjes te houden. Hij had zijn referaat net afgestoken in het smalste tramstraatje van Rotterdam: de Goudserijweg. En aan het eind daarvan gaf hij ter demonstratie wat extra gas… eh… elektriciteit, sneed de bocht naar de brede Veemarkt al wat te hard aan en scheurde dat zware ding op topsnelheid over het lange, rechte stuk daar.

Trouwens, als het even kon deden ze dat daar allemaal. Want het traject mocht dan wel recht zijn, en de rails oppervlakkig gezien ook, maar dat wàs niet zo. Elke Rotterdammer wist dat, maar mevrouw de gezellin niet. Die stalen staafjes waren, sinds de bezetting, nog nooit opnieuw recht gelegd. En dientengevolge nog meer dan heel erg uitgesleten. Met als gevolg dat het leek, alsof dit middel van vervoer, elk moment kon uitbreken. Het bonkte van links-rechts en dan weer naar links tegen de randjes van de gleuf. Iedereen werd door elkaar geschud. Net alsof je met z'n allen in de cakewalk van een kermis zat. Lunapark noemde Rotterdam dat. Onze staande bestuurder had succes, want in de bocht naar de Goudsesingel, zag ze toch een beetje groen.

Een uurtje later heb ik haar in de trein uitgelegd dat ze in de maling was genomen ten overstaan van nogal wat ervaren passagiers op het voorbalkon. Ze keek me nogal boos aan, want haar status was haar alles, maar dat moest je in zo'n tram echt niet laten merken. Ik zou als een verraaier bestempeld zijn geworden als ik daar, direct ná de Veemarkt, uitleg had gegeven. De bezetting lag bij elke Rotterdammer nog vers in het geheugen.

Tegenwoordig is de "kliklijn" een normaal verschijnsel, maar ik vind dat nog steeds het bewijs van een onrustbarende vorm van maatschappelijk afglijden. In Rotterdam verdiende degene, die iets of iemand anders"aangaf", nog altijd een kogel door z'n kop. Dat hadden ze van het verzet geleerd. Ook in figuurlijke zin. En daar verlangde ik toen echt niet naar. Nog steeds niet trouwens. Tot Dordrecht is ze spinnijdig blijven kijken en dat was bij lange na de eerste keer niet.

Maar goed: terug naar de tram, want die bestuurder stond daar nog steeds te sturen al was dat het enige wat hij nu juist niet hoefde te doen. Wat hij wel moest, was aan dat grote tandrad draaien. En dat klonk ook zo. Harder was met de klok mee en zachter naar links. Of andersom. Dat andere was meer een zwengel. Die ging niet zwaar. Eigenlijk weet ik zelfs niet meer waar die voor was. Als ik het ooit geweten heb. Zoeken we op. Het zou me niet verbazen als het was bedoeld als een soort parkeerrem. Misschien weet Google het. Of Jaap Kooiman uit de veelbekeken serie "Toen Was Geluk Heel Gewoon". Bij nu vergeleken was dat nostalgische geluk destijds wel degelijk gewoon. Op een heel simpele manier dan.

Als de lijnen 16, 17 of 1 bij het eindpunt waren aangekomen, dat haalde de collega van Jaap Kooiman die zwengel uit de vloer. Om er vervolgens heel de tram mee door te sjokken en het aan de andere voorkant weer in de vloer te planten. Als een soort van bovenmaatse contactsleutel. Want zo'n tram had twee voorkanten. Of, als je dat liever hebt, twee achterkanten.

Na enig benen strekken, wat koffie uit de thermosfles en wat overleg met collega conducteur, reed hij dan weer terug naar het andere eindpunt. In geval van Lijn 1 was dat Woudestein (Excelsior) en via Station Delftsepoort (CS) weer naar het Marconiplein op Spangen. Nabij het 'Kasteel' van Sparta. Kwestie van je even, met zo'n kabelpontje, naar de overkant van de Vliet laten varen. Of was het de Schie? Zoeken we ook op.

Saai dat alsmaar heen en weer rijden? Welnee, waarom? De tram had alleen in het midden een in- uitstap balkon. Aan beide kanten. Stel je voor dat we ooit links zouden gaan rijden. En voor en achter ook een soort van sta-ruimte. Maar dan zonder deuren. En boven de zwengel de woorden "niet spreken met de bestuurder". Dat bordje was een volstrekt onnodige uitnodiging om dat juist wél te doen. Dus saai was het niet.

Als het moest kon je twee van die trams wel aan elkaar knopen. Maar dat hoefde nooit. Ergens moet er ook een extra rem in hebben gezeten voor een noodstop. Ik heb dat maar één keer meegemaakt. Wie zat gleed van de bank en wie stond viel om. Tenzij je een hand door één van de vele lussen aan het plafond had gestoken. Bij gewoon rijden was staan blijven al een hele kunst. Dus bij een "volle bak" waren alle lussen bezet.

Op de elektromotor remmen was vrijwel altijd voldoende. Maar als het extra hard moest dan gooide de tram zelf een bak zand op de rails. Op die manier slipten de stalen wielen niet door op die gladde, stalen staven. Zo'n bak werd dan 's avonds weer bijgevuld in de garage voor trams, die remise (spreek uit: remieze) heette. We hadden zo'n remise vlakbij ons huis. Op de Oostzeedijk. Niemand vond het leuk als je daar ging spelen. Heel vroeg 's morgens en erg laat 's avonds was het daar een druk gemanoeuvreer. Maar daar heb ik weinig van mee gekregen. Dat was vér na kinderbedtijd.

Tot strijk en zet half zeven 's morgens. Dan begon de NS op het "Maasstation" locomotieven "af te blazen". Door stoom te laten ontsnappen door een veel te klein gaatje. Min of meer schuin onder het raam van mijn "zij-kamertje". Dat wás me een pestherrie… En waaròm? Nog steeds geen idee van. En dan draaiden ze zo'n locomotief ook nog eens om. Op een enorme draaischijf. Want het was een "kopstation." Met van die stootblokken waar de rails ophielden en de perrons bij elkaar kwamen. Vandaar kon je verder met lijn 14. Die had wel een bijwagen.

Ik weet niet of de trambestuurders die contactzwengels moesten inleveren voor ze naar huis gingen. Dat moest natuurlijk op de fiets. Want de laatste tram was weg…